Ogrody renesansowe

Sztuka renesansu, rozpowszechniająca się w Polsce od początków XVI wieku, znalazła swoje odbicie także w kształtowaniu ogrodów. Rozwijała się pod znacznym wpływem rozwiązań ogrodów włoskich, których formy były popularyzowane od czasów Bony przez przybywających na polskie dwory licznych włoskich architektów i ogrodników. Dominowały wówczas ogrody świeckie. Urządzano je przy rezydencjach pałacowych i willowych, przy zamkach, a także przy znaczniejszych domach miejskich wznoszonych przede wszystkim w rejonie Krakowa, Warszawy. Wilanowa, Gdańska, Lwowa i Poznania oraz wokół innych ówczesnych ośrodków kultural­nych. Znamienne dla renesansu dążenie do geometryzacji przestrzeni wyra­ziło się w rozwiązaniach ogrodowych w tworzeniu jednolitych i regular­nych układów z tradycyjnym podziałem terenu ogrodu na kwadratowe lub zbliżone do kwadratu kwatery przedzielone drogami. W rozplanowaniu kwater podkreślano porządek osiowy nawiązujący przeważnie do osi głównej budowli mieszkalnej. Poszczególne kwatery obsadzano obrzeżnie drzewami lub żywopłotami, zaś wnętrza kwater wykorzystywano na grzędy kwiatów, ziół i warzyw. W bardziej okazałych i rozwiniętych układach ogrodowych wnętrza niektórych kwater wzbogacano ornamentem żywo­płotowym z bukszpanu, basenem, fontanną, altaną, labiryntem. Polskie ogrody renesansowe cechował przeważnie skromny program wyposażenia. Rośliny ozdobne stosowano zazwyczaj jako ramy przestrzenne, których znaczną część wypełniały uprawy użytkowe.Geometryzacja objęła także sam teren prowadząc do tworzenia ukła­dów tarasowych powiązanych widokowo z otaczającym krajobrazem. Szczególny pod tym względem przykład stanowił ogród w Mogilanach, z otwartym panoramicznie widokiem na okoliczne góry, oraz ogród w Bali­cach i Woli Justowskiej (15331534). Odmienny typ założenia na terenie płaskim z wykorzystaniem wód reprezentował ogród królewski w Łobzowie pod Krakowem założony przez Stefana Batorego w 1585 roku. W ogrodzie tym oprócz kwater ozdobnych, z sadem, winnicą oraz ziołami na uwagę zasługiwał charakterystyczny kopiec widokowy. Okazały ogród kwaterowy z końca XVI wieku przy letnim pałacu królewskim w Ujazdowie pod Warszawą wyróżniał się usytuowaniem na wysokiej skarpie z atrakcyjnym 218 widokiem w dolinę Wisły. Ciekawy ogród na planie kwadratu (około 70 x 70 m), zamknięty murem i powiązany osiowo z pałacem Opalińskich w Radlinie, powstał około 1580 roku.Często zakładano ogrody przy siedzibach biskupich. Również bogaty patrycjat miejski dążył do urządzania ogrodów z letnimi domami pod miastem, znanych z dawnych opisów. Pożądanym składnikiem rozwiązań renesansowych były zwierzyńce. W dużych ogrodach wyodrębniano niekie­dy małe ogródki ozdobnoużytkowe, tak zwane „giardino secreto”, sytuo­wane przy budowli mieszkalnej i przeznaczone do kameralnego wypoczyn­ku, jak na przykład w Ujazdowie.Nowe rozwiązania renesansowe na gruncie polskim często przybierały swoistą postać ze względu na ich przystosowanie do rodzimych warunków środowiska przyrodniczego. Na przykład w ogrodach tarasowych często wykorzystywano naturalne płaskowzgórza (Mogilany, Zator, Ujazdów, Balice), zaś w układach wielo tarasowych (Aleksandrowice, Wola Justowska) zróżnicowanie wysokości tarasów było małe w porównaniu do włoskich pierwowzorów położonych na terenach górzystych. W tych warun­kach występowały też ograniczone możliwości stosowania tak charakterys­tycznych dla włoskich wzorów zdynamizowanych układów wodnych kaskad, wodospadów, dużych fontann. W ogrodach na terenie płaskim wyróżniały się natomiast rozwiązania z kompozycyjnym wykorzystaniem sadzawek, jak w Łobzowie. W polskich ogrodach dominowała roślinność liściasta, a nie iglasta i zimozielona jak we Włoszech. Ponadto polskie ogrody cechowała dążność do łączenia walorów estetycznych i przestrzenno-kompozycyjnych z praktyczną użytecznością. Stąd też w wielu ogrodach obserwuje się występowanie tradycyjnego układu kwaterowego z ok­resu gotyku, a tylko elementy wyposażenia dekoracyjnego wykazują nowe formy.Ogrody ozdobne okresu renesansu były często potocznie nazywane „włoskimi”.