Wirydarz, ulubione miejsce w średniowiecznym ogrodzie, pielęgnowane starannie i z wyrafinowaniem, czasami niezwykle ukwiecone, miało stać się tłem symbolicznych wyobrażeń. Badania naukowe Hansa Hauga pozwalają odkryć w nieprzerwanym ciągu Madonn w ogrodzie (które chętnie nazwalibyśmy „Madonnami w wirydarzu) nowe świadectwa dotyczące interesującego nas tematu. Temat ten, pisze Haug, zgodnie z ogólną ewolucją „rozwija się równolegle z rodzącym się upodobaniem do tworzenia prywatnych ogrodów, współczesnym modzie na takie dzieła literackie, jak Roman de la Rose czy opowieści Boccaccia… Idea przedstawiania Madonny oczekującej macierzyństwa lub cieszącej się jego radościami, siedzącej w jednym z takich ogrodów zamkniętych murem, płotem czy szpalerem, na ławce pośród ukwieconego trawnika, wiąże się jak się wydaje z całą serią tematów, które scholastyka czternastowieczna wprowadziła lub przywróciła do ikonografii Madonny… Mistyczne polowanie, hortus conclusus z Pieśni nad pieśniami…”Temat ten podejmowali z pewnością zarówno artyści włoscy, jak i flamandzcy, jednak ten mistyczny klimat nadano mu w Alzacji, ponieważ od XIII wieku popularne było w Strasburgu przedstawienie Madonny w kwiatach.W swym Hymnie do Madonny Godefroy de Strasbourg porównuje ją do róży, lilii, do ukwieconej łąki, pola fiołków… i prosi swą świętą patronkę, aby „rosła jak trawa i jak kwiaty, jak liście i jak koniczyna na zielonym pagórku…”, co jest niewątpliwie echem jego związków z Albertem Wielkim, kiedy przebywa! w Strasburgu.Według Hansa Hauga, Ogród rajski, niewielki obraz namalowany około 14101420, znajdujący się w zbiorach Stadelsches Kunstinstitut we Frankfurcie nad Menem, który stanowi szczegółowe przedstawienie ogrodu mistycznego, zapoczątkowuje wszystkie Madonny w ogrodzie powstałe w regionie górnego Renu. Raj symbolizuje tutaj ogród otoczony murem z krenelażem. Madonnę przedstawiono w pozycji siedzącej, w otoczeniu świętych, równie młodych jak ona. Uwaga wszystkich skoncentrowana jest na Dzieciątku. Święta Cecylia uczy je gry na instrumencie strunowym, święta Dorota zrywa dla niego wiśnie, a święta Werena czerpie’wodę z obmurowanego źródła. Święci Michał i Jerzy odpoczywają po walkach z demonem, przedstawionym w postaci maleńkiego smoka. Siedzą pod drzewem, o które opiera się miody człowiek bez aureoli. Wszyscy znajdują się w ogrodzie przedstawionym realistycznie, zgodnie z tradycyjnymi przepisami. Trawniki obu poziomów ławy i gruntu usiane są gęsto kwiatami, których dobór ma znaczenie symboliczne: są tu lilie, irysy, róże pnące, przebiśniegi, konwalie, stokrotki, frezje, orliki, przetaczniki, lewkonie, piwonie, goździki. Cała kwietna łąka. a także źródło są tutaj symbolami Dziewicy. Na gałęziach trzech drzew, w tym także wiśni, siedzą ptaki, a w powietrzu fruwają motyle i ważki. Ta ewokacja raju przybliża nas do najdawniejszych tradycji Wschodu.Madonny z poziomkami, w krzewie różanym, w szpalerze róż, które wyszły spod pędzli alzackich mistrzów, Martina Schongauera czy Hansa Burgkmaira, przedstawiane są na tle zachwycających wirydarzy. Ławeczki wsparte na ceglanych murkach stają się elementem architektonicznym, ich narożniki z polnego kamienia lub marmuru zostają ozdobione rzeźbą, a duże płyty kamienne zastępują kopczyki ziemi, które ozdabiano kwiatami. Większość tych kompozycji utrzymana jest w nastroju najczystszej poezji, a widoczne na horyzoncie pejzaże wzruszają swą miękkością i delikatnością.Ogród, ograniczony początkowo dwoma niewielkimi murkami pokrytymi trawnikiem z kwiatami, z czasem znacznie się powiększa, darniowa tawa w zagłębieniu muru ogrodzenia usamodzielnia się, wydłuża i dzieli na kawałki, sprawiające wrażenie podwyższonych grządek. Otacza ona teraz centralną kompozycję stworzoną z kwater oddzielonych alejami. Ewolucję tę dostrzec można wyraźnie w ogrodach widocznych przez otwarte okno w Zwiastowaniu, zwanym Kluniackim, malowanym dla biskupa Jeroy de Cluny (Metropolitan Museum w Nowym Jorku) przez Rogera van der Weydena, a także w obrazie Memlinga Madonna ze świętym Jerzym (National Gallery w Londynie). Wreszcie wykształca się parter złożony z pięciu kwater, widoczny w obrazie Dirka Boutsa Wyrok cesarza Ottona (Musees Royaux des BeauxArts w Brukseli). Przemiana ta dokonuje się w drugiej połowie XV wieku, a potwierdza ją ogromna liczba iluminowanych rękopisów pochodzących ze wszystkich szkół.Przekształcenia formy ławki poświadcza również malarstwo włoskie. Ławka zbudowana nie z. cegieł, ale z polnego kamienia lub marmuru, zostanie wkrótce przykryta płytami, co doskonale widać w obrazie Zwiastowanie z Galerii Uffizi przypisywanym Leonardowi da Vinci.Na obrazie van Eycka Madonna kanclerza Rolin (Luwr) widać najlepiej przemianę, jaka dokonała się w sposobie przedstawiania kwiatów. Znikł już murek kamienny, rośliny wyrastają bezpośrednio z ziemi ponad wykładaną płytami aleję, na sposób nowoczesnych obrzeżeń utworzonych z żywych roślin. Kwiaty rosną tutaj całkowicie swobodnie.
Rola kwiatów. Symbolizm i rzeczywistość
